© ID/Maarten De Bouw
Marc Bossuyt is geen tiran of sloper van de rechtsstaat. Hij was jarenlang voorzitter van het Grondwettelijk Hof en professor internationaal recht. Hij waarschuwt echter al jaren voor een sluipende bedreiging voor de democratie: de gouvernement des juges, oftewel rechters die door hun interpretatie van wetten zelf beleid beginnen te voeren zonder enige democratische controle.
Democratie en rechtsstaat zijn geen synoniemen. Democratie betekent de aanvaarding van de meerderheidsregel en de legitimiteit van de democratische beslissingen. De rechtsstaat betekent het aanvaarden van de Rule of Law en de individuele grondrechten. De rechtsstaat beschermt de minderheid tegen de tirannie van de meerderheid. De democratie beschermt het algemeen belang net tegen het gevaar van een gouvernement des juges.
In mijn openingscollege aan de Universiteit van Gent waarschuwde ik er al voor dat in de asielcrisis de democratie steeds vaker buitenspel wordt gezet, en we in de plaats een gouvernement des juges krijgen. Door de activistische opstelling van een aantal rechters breidt de rechterlijke macht onopgemerkt uit. In plaats van rechtsregels te toetsen, gaan deze rechters de regels niet alleen zelf interpreteren, maar er zelfs een nieuwe betekenis aan geven.
Heel asielsysteem op de helling
De Dublinverordening is daar een voorbeeld van. Volgens het Akkoord van Dublin moeten asielzoekers zich registreren in het eerste Schengenland waar ze aankomen en daar de asielprocedure opstarten. Vaak is dat Griekenland. Maar de extreemlinkse Griekse regering zette de grenzen open, weigerde asielzoekers te registreren en organiseerde een schandelijk ondermaatse opvang. Dat kwam nog bovenop de jarenlange verwaarlozing van het Griekse nationale asielsysteem. Daarom verbood het Europees Hof terugkeer naar Griekenland …omdat vluchtelingen daar in mensonterende omstandigheden leefden doordat er geen opvang was. Landen die hun best deden om alle Europese regels te respecteren mochten de rommel opruimen van het land dat de regels aan zijn laars lapte. In plaats van de zondaar te bestraffen, werden de grenzen door het Hof nog wat meer opengewrikt.
Nog schrijnender is het arrest ‘Hirsi vs. Italië’ dat pushbacks op de Middellandse Zee verbood. Want vergis u niet, tot 2011 waren pushbacks naar de Noord-Afrikaanse kust onderdeel van het beleid. Toen kwam het Europees Hof tussen en verbood het pushbacks. Sindsdien moeten we schimmige deals sluiten met despoten om tegen betaling voor ons pushbacks uit te voeren en kunnen we enkel nog reddingsoperaties uitvoeren. Het gevolg is dat dagelijks duizenden vluchtelingen hun leven wagen op de Middellandse Zee, helaas vaak met onfortuinlijke afloop.
De beslissing van de rechter van de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen om een gezin in Beiroet een humanitair visum te verlenen zodat zij het vliegtuig naar Brussel kunnen nemen om hier asiel aan te vragen, past in dat rijtje. Met die uitspraak wordt het hele Europese asielsysteem op de helling gezet. Er zijn wereldwijd 60 miljoen vluchtelingen. Die kunnen in theorie nu allemaal naar een Belgische ambassade gaan, een humanitair visum aanvragen om vervolgens naar Brussel te vertrekken en asiel aan te vragen. Dat is de waanzin omzetten in werkelijkheid. Er is slechts één Europees land geweest dat ooit een dergelijk systeem heeft gehad: Zwitserland. Na enkele maanden moesten de Zwitsers er al op terugkomen, omdat ze bezweken onder de instroom. Maar toen besliste de Zwitserse regering tenminste nog zelf. Nu is het één rechter die heel ons asielbeleid naar de prullenmand verwijst. En dat terwijl jarenlang door alle andere rechters anders werd geoordeeld.
Het komt de minister toe, niet de rechter
Het antwoord is toch simpel, denkt u misschien: pas de wet aan en maak die strenger. Maar daar wringt het schoentje. De Vreemdelingenwet is duidelijk én streng. Ze is vandaag nog even kristalhelder als gisteren: het komt de minister en niet de rechter toe om zo'n visum al dan niet toe te kennen. De rechter beroept zich op een interpretatie van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) die niemand anders in Europa hanteert of deelt. Theo Francken kan niets doen, hij kan niet eenzijdig het EVRM aanpassen.
We moeten ons toch de vraag durven stellen of dit allemaal nog overeenstemt met de realiteit. Staatssecretaris Francken en de regering deden hun uiterste best om de asielcrisis in ons land te beperken en de mensen die onze hulp nodig hadden correct op vangen. Bij ons sliep niemand op straat. Eén vonnis haalt heel dat beleid onderuit en zet de grens wagenwijd open.
Ik heb het grootste respect voor rechters en het werk dat zij vaak in moeilijke omstandigheden leveren. Zij moeten complexe situaties toetsen aan wetten die vaak slecht in elkaar steken, onduidelijk zijn of elkaar tegenspreken. Iets waar de rechterlijke macht de wetgevende en uitvoerende macht overigens vaak – en terecht – met de nodige kritische stemmen op wijst. Dat rechters dus een zekere ruimte voor interpretatie hebben, is onvermijdelijk.
Maar dat is iets anders dan een rechter die een duidelijke wet begint te interpreteren om vervolgens bij exact het tegenovergestelde uit te komen van wat de wetgever bedoelde. Dan ben je niet meer bezig met recht te spreken, maar met politiek te voeren. En als een rechter wetten wil maken, moet hij op een lijst gaan staan en het oordeel van de kiezer vragen. Dát is het evenwicht tussen rechtsstaat en democratie.
Rechters moeten wetten niet toetsen aan hun geweten om allerlei subjectieve rechten te creëren. Rechtsregels zijn geen morele maximes. Zij zijn de vertaling van de sociale consensus op een moment in de tijd in een welbepaalde plaats in de wereld. Die consensus kan wijzigen, en dan moet de wet wijzigen. Maar het is aan de kiezer en het parlement om daarover te beslissen, niet aan de rechter. Een politicus beweegt zich op het spanningsveld tussen de eigen morele overtuiging en het dienen van het algemeen belang. Het risico bestaat dat wij ons laten verblinden door de drogredenering dat wat moreel wenselijk is, ook onbeperkt nuttig is voor het land. Als een gouvernement des juges beslist dat ongecontroleerde migratie het beste is voor het land, dan moet ik als politicus daartegen in het verweer komen om het algemeen belang en de democratie te beschermen.
